Толийн тухай

Монголчууд бичиг соёлын эртний уламжлалтай. Тэрхүү арвин баялаг уламжлал нь гарваль (генефонд) бас дуурьсал (мемофонд)-ын сан хөмрөгт хадгалагдаж үеийн үед үл тасрах эрдэнэсийн хэлхээ болон дархлаажсан байдаг. Аливаа үндэстний соёл, сэтгэлгээ нь тухайн үндэстний хэлэнд, тухайлбал аман болон бичгийн хэлний баримтад тусаж дуурьслын сан хөмрөг болдог.

Монголчуудын соёл, сэтгэлгээний онцлогийг тусгасан үг, хэллэгийн уурхай дундаршгүй их нөөцтэй. Тийм ч учраас баян тансаг үгийн сантай, аялгуу сайхан монгол хэл маань монгол үндэстний оршин байх нэг дархлаа мөн.

Хэлний дархлааг хадгалж, хөгжлийг нь тогтвортой хадгалдаг нэг чухал хүчин зүйл бол бичгийн хэл юм. Ийм ч учраас хүн төрөлхтөн аман ярианы хязгаарлагдмал шинжийг даван туулахын тулд бичгийн хэлний олон хэлбэрийг буй болгосон. Дэлхийн хүн төрөлхтний бичиг үсгийн түүхийн нэг бүрэлдэхүүн хэсэг нь монголчуудын хэрэглэж ирсэн бичиг үсэг юм.

Монголчуудын хэрэглэж ирсэн бичиг үсгийн дотроос оюуны болон эдийн соёлын хамгийн баялаг сан хөмрөгийг тээж ирсэн болон тээж байгаа бичиг үсэг бол үндэсний буюу монгол бичиг, кирилл буюу монгол кирилл бичиг хоёр юм. Энэ хоёр бичгийн үнэ цэн, ач холбогдлыг нэгийнх нь дээр нөгөөг нь тавих боломжгүй.

Монгол кирилл бичиг нь хэрэглэсэн цаг хугацааны хувьд богино боловч хэрэглээний цар хүрээ, гүйцэтгэсэн үүрэг, тээж дамжуулсан баримтын хувьд асар өргөн юм.

ХХ зууны дөчөөд оноос өнөө хүртэл Монгол улсын нийгэм, эдийн засаг, улс төр, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны бүхий л салбарт нийтлэг хэрэглэгдэж байгаа энэ бичгийн хэрэглээг улам боловсронгуй болгох гэж үе үеийн төр засгаас анхаарч ирсэн боловч зөв бичих дүрэм нь эрх зүйн хувьд нэг мөр хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй, бүх нийтээр мөрдөх зөв бичгийн журамласан дэлгэрэнгүй тольгүй байгаа учир хүн бүр толь бичиг зохиох, мөн тэдгээр нь зөрөө будилаантай, сургалт болон хэрэглээнд шийдэгдээгүй цөөнгүй асуудал байсаар байна. Иймд Ц.Дамдинсүрэнгийн зохиосон зөв бичих дүрмийг дахин нягталж, зарим нэмэлт тайлбар хийж боловсруулаад, түүндээ тулгуурласан журамласан толь шинээр зохиох шаардлага гарсан юм.

Монгол хэлний тухай хуулийн дагуу Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөлийн дарга 2016 оны 9 дүгээр сарын 8-ны өдрийн 05 дугаар тогтоол гаргаж, уг тогтоолын дагуу толь зохиох ажлын хэсэг байгуулагдан тус Зөвлөлийн Ажлын албаны дэргэд ШУА-ын Хэл зохиолын хүрээлэн, МУИС, МУБИС-ийн эрдэмтэн судлаачдын баг бүрдүүлж нэг жилийн хугацаанд уг толийг боловсруулав.

Энэхүү журамласан толийг зохиохдоо 1941 онд Ц. Дамдинсүрэн зохиож 1983 онд нэмэн засварлаж хэвлэсэн дүрэм (Ц.Дамдинсүрэн, Б.Осор, «Монгол үсгийн дүрмийн толь» Редактор С.Мөөмөө, Улаанбаатар., 1983. 404-429 тал)-ийг баримталсан болно. Өөрөөр хэлбэл Ц.Дамдинсүрэнгийн дүрэмд ямар нэг өөрчлөлт оруулаагүй, харин зарим нэг нэмэлт тайлбар, тодруулга хийсэн болно. Гэхдээ дээр дурдсан толь (1983)-д туссан үгийн тоо харьцангуй цөөн, нэлээд үгийг журамлахдаа монгол хэлний үгийн бүтэц, бүтээврийн байрын тогтсон зүй тогтлыг зөрчсөн, үгийн гарал, уламжлалт бичлэгийг дутуу анхаарсан зэргийг засаж журамлалаа. Энэ тольд туссан зарим онцлогийг товч дурдъя:

Нэг. Уугуул монгол болон монголжсон харь үг.

1.1. Толь бичгийн толгой үгэнд нэр, үйл үгийн хэл зүйн хэлбэрүүдийг аль болохоор оруулахгүйг хичээсэн болно. Үүнд:

• Жинхэнэ нэрийн олон тооны -нар, -ууд2, -д, -с, -чууд2 (-чуул2), -уул2, -ынхан4, (-ынхан4), (-нхан4) зэрэг дагавартай хэлбэрүүдийг оруулаагүй. Зөвхөн зарим үгэнд олон тоо заах үүргээ алдсан цогцос, үйлс, ард, сайд, дөрвөд, торгууд, баяд, түмэд гэх мэт үгсийг толгой үгэнд авсан болно.
• Үйл үгийн хэв байдлын дагавартай хэлбэрийг толь бичигт тусгаагүй. Харин хэвийн дагаврын дараа үг бүтээх дагавар орсон хэлбэрийг толь бичигт оруулсан болно. Жишээ нь: үзүүлэлт, хэлэлцүүлэг, явууллага, барилдаан, тулалдаан гэх мэт.

1.2. Монгол болон монголжсон харь үгийг үндсэндээ урьд өмнөх толь бичигт туссан болон бичиж хэвшсэн хэлбэрээр нь авсан болно. Харин бэлгэ тэмдэг (утга ялгах), түүхэн уламжлал (бичлэгийн заншсан уламжлал) зэргийг харгалзаж шинээр журамласан цөөн тооны үг бий. Жишээ нь: билиг (оюун билиг), бэлгэ (бэлгэ тэмдэг), бэлэг (бэлэг дурсгал), Төвөд, гараг, эрих (эрих маани) гэх мэт.

1.3. Монгол хэлний зарим дагавар нэн бүтээлч учраас толгой үгэнд тухайн дагавартай үгийг аль болохоор оруулахгүй байхаар тогтсон болно. Үүнд:

• Жинхэнэ нэрийн язгуур үндсэнд залгаж харьцангуй тэмдэг нэр бүтээх -тай3, -гүй, тэмдэг нэрийн утга бууруулах -втар4, -дуу2 дагавартай үгс. Жишээ нь: модгүй, модтой, чадалгүй, чадалтай, усгүй, устай гэх мэт.
• Голдуу жинхэнэ нэр, тэмдэг нэр, тооны нэр, орон цагийн нэр, хааяа үйлийн тодотгон холбох, нөхцөлдүүлэн холбох нөхцөлтэй үйл үгэнд залгаж сэтгэлийн аяс илтгэх -хан4 дагавартай үгсийг толгой үгэнд тусгаагүй. Жишээ нь: хархан, цагаахан, ботгохон, хургахан, гуравхан, аравхан, барагтайхан, иймхэн, тиймхэн, мэлтэлзэнхэн гэх мэт.

1.4. Монгол хэлний үгийн язгуур, дагаврын утга, үүрэг, байрлалыг сайн мэдэхгүйгээс болоод алддаг нэлээд үгсийн дагаврын бүтцийг нэг мөр болгов. Үүнд:

• Монгол хэлний гэд-, цүд-, бонд-, дэнж-, бөнд-, санж-, ирж-, тант- гэх мэт юмс үзэгдлийн гадаад төрх байдал дүрслэх язгуурт үйл үг бүтээх –гана (-гэнэ, -гоно, -гөнө) дагавар залгана. Жишээ нь: гэдгэнэ-, бондгоно-, иржгэнэ-, татгана- гэх мэт.
• Монгол хэлний хар-, хур-, тор-, шар-, түр-, хав- гэх мэт голдуу р, в гийгүүлэгчээр төгссөн дуу авиа дуурайх утгатай язгуурт үйл үг бүтээх –жигна4, (-чигна4) дагавар залгана. Жишээ нь: харжигна, хэржигнэ, шаржигна, хавжигна гэх мэт. Иймд дүрслэх утгатай язгуур уу, дуурайх утгатай язгуур уу гэдгийг тэмдэг нэр бүтээх -гар4 дагавар залгаад шалгаж болно. Энэ дагавар зөвхөн дүрслэх утгатай язгуурын дараа орно. Жишээ нь: дэнжгэр, иржгэр гэж дүрслэх язгуураас үг бүтээж болж байхад хар-, хүр-, шар- гэх авиа дуурайх язгуураас үг бүтээж болохгүй.
• Түүнчлэн “н”, “л” гийгүүлэгчээр төгссөн дуу авиа дуурайх язгуурт –гана4, -гина2 гэсэн дагавар залгана. Жишээ нь: хангина-, гангина-, гонгино-, гангана-, гунгана-, хүнгэнэ-, жингэнэ-, дангина-, сүнгэнэ-, шулгана-, нялгана- гэх мэт.

1.5. Монгол хэлэнд дүрслэх язгуураас жинхэнэ нэр бүтээх –аахай3 гэсэн дагавар байдгийг өөр байр үүрэгтэй дагавартай адилтгаж журамласан тохиолдол байгааг анхаарч нэг мөр болгов. Жишээ нь: эрвээхэй, дэгдээхэй,ангаахай, овоохой, бөмбөөхэй, сарваахай, сэрвээхэй гэх мэт үгийг ижил бүтэцтэй гэж үзэж журамлав. Харин дэлхий, эсгий, ээзгий, мэлхий гэдэг үгс дээрх үгстэй ижил бүтэцтэй биш юм.

1.6. Түүхэн үүднээс үйлийн ирээдүй цагаар тодотгон холбох “-х” дагавартай гарал нэг -хуун2, -хуй2 зэрэг дагаврыг өмнөө балархай эгшигтэй байхаар журамлав. Жишээ нь: бүтээгдэхүүн, эзлэхүүн, шатахуун, сурахуй, мэдрэхүй, хүртэхүй гэх мэт.

1.7. Монгол бичгийн хэлний “-ри, -ни, -ли, -ги” гэсэн үеийн “и” эгшиг нь одоо урагш шилжин хэлэгдэх болсон тул дараах байдлаар журамлав.
Будули- (монгол бичигт) > будил-, будилаан, будилаад
Улари- (монгол бичигт) > улир- улирал, улирлын, улираад
Халтури- (монгол бичигт) > халтир-, халтираад, халтираа
Голдури- (монгол бичигт) > голдир-, голдирол
Гулдури- (монгол бичигт) > гулдир-гулдираад, гулдирал
Олтури- (монгол бичигт) > олтир-, олтрог (бүлэг арал), олтирох
Бадари- (монгол бичигт) > бадир- бадируун
Дабалигун- (монгол бичигт) > давилуун

1.8. Ав- язгуураас үүсэх дараах хоёр үгийг “-лига” болон “-лага” гэх хоёр өөр дагавартай үг гэж үзэн авлига (хээл хахууль), авлага (өр авлага, гарын авлага) гэж журамлав.

1.9. Мөн гараг, гариг гэх хоёр үгийг доорх утгаар хэрэглэнэ. Үүнд:
Гараг (долоо хоногийн өдрийг заасан нэр; нарны аймгийн од эрхсийн нэр)
Гараг (биеийн мөч, эрхтний мэдрэл алдагдах өвчин, саа)
Гариг (нохойн өтгөн ялгадас), гарих (нохой баах)

1.10. Монгол бичгийн хэлний нэр үгээс тэмдэг нэр бүтээх “-лиг” дагаврыг кирилл бичигт ихэнхдээ эгшиг зохицох ёсоор бичнэ. Жишээ нь: цог-лог, цомор-лог, онц-лог, ноё-лог, ур-лаг, тохи-лог, цовоо-лог, олон-лог, өдөр-лөг, зэр-лэг, хөрс-лөг, төмөр-лөг, битүү-лэг, өглөө-лөг, өөд-лөг, ноос-лог, нуруу-лаг, мах-лаг, чих-лэг, ний-лэг. Гагцхүү “гоо-лиг, хан-лиг, зар-лиг” хэмээн бичнэ.

1.11. Үүсмэл биш язгуур үгэнд “я”, “ё” үсгийн өмнө зөөлний тэмдэг бичнэ. Жишээ нь: гавьяа, харьяа, сүрьеэ, сумьяа, адьяа, товьёг гэх мэт.

1.12. Улс үндэстэн, ястны нэрийн битүү үеийн балархай эгшгийг гээж бичихгүй. Жишээ нь: орос + ын = оросын, хятад + ын = хятадын, төвөд + ийн = төвөдийн, ойрад + ын = ойрадын, урад + ын = урадын, дархад + ын = дархадын, боржигин + ы = боржигины, хонгирад + ын = хонгирадын, дөрвөд + ийн = дөрвөдийн, түмэд + ийн = түмэдийн, хорчин + ы = хорчины, харчин + ы = харчины, үзэмчин + ий = үзэмчиний, цахар + ын = цахарын, захчин + ы = захчины, зөрчин + ий = зөрчиний, зөрчид + ийн = зөрчидийн гэх мэт.

1.13. Голдуу орон, цагийн нэрийн үндэс, жинхэнэ нэрийн харьяалахын тийн ялгалын дараа орж тухайн зүйлийг хамаатуулан нэршүүлэх үүрэгтэй “-хь”, “-хи” дагаврыг одоо “ь”, “и”-гүй бичиж хэвшиж хэвшиж буй тул хэвээр нь журамлав. Жишээ нь: дараах, доорх, цаанах, олонх, урдах, ахынх, Батынх гэх мэт.

1.14. Үүсмэл үгийн бүтцийг буруу ухаарснаас болоод буруу бичиж хэвшсэн нэлээд үгийг зөв хэлбэрээр нь журамлалаа. Жишээ нь: оношилгоо, санаачилга, сурвалжилга, эмхэтгэл, цомхотгол, номхотгол, зөвлөгөөн гэх мэт.

1.15. Хэлний хөгжлийн хандлагаас шалтгаалж хоёрдмол үүрэгтэй болсон жинхэнэ нэрийн хувиллын зарим хэлбэрийг энэ толь бичигт нэг мөр журамлахад бэрхшээлтэй байсныг хэрэглээнд аль оновчтой, түгээмэл тохиолдлыг нь авлаа. Тухайлбал, жинхэнэ нэрийн үндэс үүсгэх “-н”-тэй, “-н”-гүй хэлбэрийг бичихдээ харьяалах, өгөх орших, гарах гэсэн гурван тийн ялгалын нөхцөлийн өмнө “-н” гарч ирж байвал “-н”-ийг хэрэглэнэ. Жишээ нь: хананы, хананд, хананаас, хогны, хогонд, хогноос гэх мэт. Харин дээрх гурван тийн ялгалын аль нэг хэлбэр дээр “н” гарч ирж байвал зохих газар нь “н”-тэй, “н”-гүй хэрэглэж болно.

Хоёр. Харь үг.

Ц. Дамдинсүрэнгийн үсгийн дүрмийн толь анх зохиогдож байх үед өрнө дахины хэлнээс монгол хэлэнд орсон гадаад үгийн тоо цөөн, голдуу орос хэлээр дамжиж орсон үг байсан учраас журамлахад бэрхшээл бага байв. Гэтэл 1990-ээд оноос манай улсын гадаад харилцаа урьд өмнө байгаагүй өргөжиж, түүнийг дагаад нийгэм, эдийн засаг, улс төр, шинжлэх ухаан техникийн үг, нэр томьёо олноор орж ирсэн учраас түүнийг журамлах нэмэлт шаардлага гарсан билээ.

Бид энэ удаа бүх харь үгийг бус, бүх нийтийн мэдээллийн харилцаанд түгээмэл хэрэглэгддэг болон гадаад харилцааны албан бичигт олонтоо хэрэглэгддэг үгсийг журамласан болно. Үүнд:

2.1. Дэлхийн улс орнууд, нийслэл, олон улсын байгууллагуудын нэр, дипломат харилцаанд хэрэглэгддэг олон улсын чанартай үг, хэллэгийг Гадаад харилцааны яамтай зөвшилцөж журамласан болно.

2.2. Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэлд түгээмэл хэрэглэгддэг үгсийн бичих хэлбэрийг журамласнаас гадна нэрийн хувиллаар хэрхэн хувилах тохиолдлуудыг тогтоосон болно.

2.3. Үгийн эцэст гийгүүлэгч давхарлан орж хэвшсэн үгийг хэвээр нь үлдээж журамласан болно. Жишээ нь: масс, босс, комисс, кирилл, грамм гэх мэт.

2.4. Орос хэлээр дамжиж орсон “-ия” гэж төгссөн үгсийн “-ия” төгсгөлийг “с”, “ц” гийгүүлэгчийн дараа орсон байвал хасна. Бусад гийгүүлэгчийн дараа орсон байвал “и” эгшиг нь өмнөх гийгүүлэгчээ тагнайшуулах үүрэгтэй тул зөвхөн “я” үсгийг хасна. Жишээ нь: станция -станц, комиссия - комисс, инновация - инновац, корпорация - корпорац, лекция - лекц гэж бичих нь зөв. Харин компания - компани, Италия - Итали гэж бичнэ.

Эрхэм хэрэглэгч та бүхэн аливаа албан бичиг, сургалт, бүх нийтэд зориулсан бичиг зохиол төдийгүй хувийн захидал, бичиг үсгийн харилцаандаа энэхүү журамласан толийг нэг мөр баримтлахыг хүсье.

ТОЛЬ БИЧИГ ЖУРАМЛАН БОЛОВСРУУЛСАН АЖЛЫН ХЭСЭГ.